do lokalizacji w 1342r.
„Położenie miasta jest niskie i błotniste przy rzece Nidzica zwanej. Okręg tegoż miasta dotyka granic, jako to: ku wschodowi słońca z gminą Sielec, ku południowi z gminami Kózki i Zakrzów, ku zachodowi z gminami Tempoczowem i Szarbie, na końcu ku północy z gminami Drożejowice i Zamoście i taż rozciągłość bez nadwerężenia swych granic zostaje".
Tak w 1821 r. opisywał położenie miasta jego burmistrz Dominik Bujalski. Skalbmierz, niegdyś bogate miasto rzemieślniczo-kupieckie Małopolski, położony jest na urodzajnym płaskowyżu skalbmiersko-proszowickim w południowej części województwa kieleckiego. Współrzędne geograficzne miasta wynoszą:
- - 20o24'30" długości geograficznej wschodniej
- - 50°19'30" szerokości geograficznej północnej,
- - wysokość nad poziomem morza wynosi 202-205 m.
Granicę miasta od strony północnej wyznacza rzeka Nidzica, zwana też niegdyś Skalbmierską, która jest lewobrzeżnym dopływem Wisły. Od południa miasto otacza łańcuch niewielkich wzniesień o interesujących nazwach: Łysa Góra, Jeruzal, Wzgórze Świętego Stanisława. Od wschodu i zachodu otoczenie miasta stanowią łąki. Występujące w okolicach Skalbmierza gleby lessowo-czamoziemne należą do najbardziej urodzajnych, miejscowy klimat powoduje najdłuższy w Polsce okres wegetacyjny roślin. Warunki te sprzyjają rozwojowi rolnictwa, toteż ziemie te od prawieków stanowiły dogodne tereny osadnicze. Prowadzone po II wojnie światowej wykopaliska archeologiczne potwierdziły stare osadnictwo sięgające IV tysiąclecia przed Chrystusem i jego rozwój w okresie kultury łużyckiej (VII-V w. przed Chrystusem) a nawet produkcję hutniczą i garncarską. Początki miasta giną w pomroce dziejów. Pierwsza wiadomość w źródłach pisanych o Skalbmierzu pochodzi z 1217 r. Jest to dokument księcia krakowskiego Leszka Białego nadający karczmę we wsi Czyżyny miechowskiemu klasztorowi Bożogrobców. Jednym ze świadków wymienionych w tym dokumencie jest Gubertus - prepozyt skalbmierski. Fakt wystąpienia na początku XIII w. prepozyta wskazuje na istnienie tam kościoła i prepozytury. Dla zrozumienia wagi tego zapisu należy wyjaśnić kilka pojęć:
- - prepozyt - proboszcz kościoła kolegiackiego,
- - kolegiata -kościół, przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników, czyli kapituła, stanowiąca organ doradczy biskupa.
Jest to więc niezbity dowód na istnienie większej osady o charakterze miejskim. Jakie więc były czynniki miastotwórcze w dziejach Skalbmierza? Jan Długosz wymieniając miasta z kościołami kolegiackimi pisze: „Skalbmierz o urodzajnej glebie, nawadniany rzeką Nidzicą". Potwierdza więc starą kulturę rolną tego regionu.
Rozwój rolnictwa i pogłębiający się podział pracy między wsią i miastem stworzył konieczność powstania ośrodka wymiany handlowej, tym bardziej, że ziemie te posiadały gęste zaludnienie. Tędy również prze¬biegał prastary szlak handlowy z Wrocławia przez Kraków, Sandomierz na Ruś. W pobliżu przeprawy traktu przez Nidzicę rozwinął się targ, który dał początek średniowiecznemu miastu. Nic wykluczone, że przeprawy strzegł gród usytuowa¬ny na jednym ze wzgórz górujących nad osadą. Jest to tym bardziej prawdopo¬dobne, gdyż Skalbmierz był miejscowością pograniczną. Trzeba tu zaznaczyć, że właśnie Nidzica stała się w XII w., w dobie rozbicia dzielnicowego Polski, granicą między księstwem krakowskim a sandomierskim.
Po zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka terytoria dzielnicowe przyjęły w XIV w. nazwę ziem, a w XV - województw. W XVI w. w województwie krakowskim ukształtowały się powiaty. Skalbmierz znalazł się w granicach powiatu proszowskiego, który był częścią województwa krakowskiego. Tak ukształtowany podział terytorialny przetrwał do III rozbioru Polski w 1795 r. Czy więc istniał wczesnośredniowieczny gród w Skalbmierzu, potwierdzą być może w przyszłości badania archeologiczne.
Nazwa miasta we wspomnianym dokumencie z 1217 r. została zapisana w łacińskiej formie „Scarbimi-riensis", potocznie zaś brzmiała wówczas „Skarbimirz". W XVI w. jest to „Skarbmierz", w XVII - „Skalmierz". Nazwa pochodzi od imienia „Skarbi-mir". Wielce prawdopodobnym jest więc, że założycielem miasta był Skarbimir, wojewoda Bolesława Krzywoustego, najwybitniejszy z możnowładczego rodu Awdańców.
W XII w. bowiem najznakomitsze rodziny rycerskie zakładają w swych dobrach gniazda rodowe, które nazwę swą biorą od głowy rodu. Nie wiadomo, w jaki sposób i kiedy przeszedł Skalbmierz z rąk Awdańców na własność biskupów krakowskich. Ziemie te bowiem aż do XIX w. wchodziły w skład diecezji krakowskiej. Prawdopodobnie stało się to po buncie Skarbimira przeciwko Bolesławowi Krzywoustemu w 1117 r., który spowodował stopniowy upadek rodu. Nic wiadomo też, kto ufundował kościół kolegiacki pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Parafia powstała wg przypuszczeń najpóźniej w połowie XII w. Wyróżniała się w okolicy zarówno obszarem (97 km ) jak i ilością wsi, których Jan Długosz wymienia aż 26. Bogate było też uposażenie kolegiaty - obejmowało ono miasto oraz wsie Kujawki i Kwaszyn, młyny i pola we wsiach Kępa i Zamoście (dzisiaj części miasta) oraz dochody z dziesięcin. Uposażenie kolegiaty dokonane zostało przez jednego z biskupów krakowskich (którego - niestety nie wiadomo). W ten sposób miasto przeszło z bezpośredniego władania biskupa na własność kolegiaty. Jesienią 1231 r. rozpoczyna się seria wojen między księciem wrocławskim Henrykiem Brodatym, a księciem Konradem Mazowieckim o panowanie nad dzielnicą krakowską. W 1234 r. ks. Konrad zajmuje Skalbmierz i dokonuje inkastelacji kościoła, czyli przystosowania go do funkcji obronnych. Ów „niegodziwy zwyczaj" - jak pisze kronikarz - prowadził do profanacji kościołów w czasie walk o te prowizoryczne warownie. Dla umocnienia swego panowania, Konrad rozpoczął również akcję osadzania rycerstwa mazowieckiego na terenach nad Nidą i Nidzicą. Wyprowadzenie załogi z obwarowanego kościoła nastąpiło dopiero w 1237 r. W 1239 r. proboszczem skalbmierskiej świątyni był „magister Petrus", kanonik krakowski.
W lutym 1241 r. Skalbmierz został spustoszony przez najazd Tatarów. Na wiadomość o zgromadzonym rycerstwie krakowskim we wsi Kalina k. Miechowa, Mongołowie zawrócili, wycofując się przez Połaniec do Sandomierza. Mimo zniszczeń spowodowanych przez najazd, miasto nie straciło na znaczeniu. W 1242 r. Konrad Mazowiecki zwołał wiec w Skalbmierzu, na którym chcąc rozprawić się z opozycją, uwięził przedstawicieli niechętnych mu wielkich rodów dzielnicy krakowskiej - Gryfitów, Starżów, Odrowążów i Awdańców. Tym samym jednak wywołał jeszcze większą nienawiść do siebie, co skończyło się utratą przez niego tej dzielnicy. W ciągu XIII w. kolegiata skalbmierska odgrywa dużą rolę w biskupstwie krakowskim. Dowodem tego jest objęcie jej przywilejem nadanym przez Bolesława Wstydliwego w 1252 r. na wiecu w Oględowie i potwierdzonym na wiecach w Chrobrzu i Zawichoście w latach 1254 i 1255. Kolegiata skalbmierska w po¬wyższym przywileju została wymieniona wraz z katedrą krakowską i kolegiatami w Wiślicy i Kielcach. Jest to dowód znaczenia nie tylko kolegiaty, ale i miasta. Przywilej ten to tzw. immunitet zwalniający mieszkańców dóbr wymienionych kościołów od ciężarów prawa książęcego.
W okresie walk toczonych przez Władysława Łokietka z biskupem krakowskim Janem Muskatą w latach 1306-1308 źródła trzykrotnie wymieniają Skalbmierz jako miasto zniszczone przez ludzi biskupa, który dokonał także inkastelacji kościoła. Muskata, zniemczony Ślązak, był przeciwnikiem Władysława Łokietka, wytrwale dążącego do zjednoczenia, rozbitego na dzielnice kraju. Właśnie po zjednoczeniu Królestwa Polskiego przez tegoż władcę, następuje rozwój miasta, które wysunęło się na czoło w tej okolicy. W dokumentach z tego okresu występują:
- - w 1322 r. - Wronin - scholastyk skalbmierski
- - w 1324 r. - obok proboszcza Nankiera kustosz Groth
- - w 1377 r. - kustosz Żegota.
