Dzieje Skalbmierza są ściśle związane z tutejszą świątynią i Kościołem jako instytucją. Kościół bowiem przez wieki był właścicielem miasta. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XII w powstała w Skalbmierzu grupa kanonicka, dla której wzniesiono kościół pw. św. Jana Chrzciciela.
Obecna świątynia w stylu gotyckim została wybudowana w XV w. z ofiar złożonych przez wiernych. Jest to gotyk orientowany, trójnawowy, na wzór bazyliki. Materiałem budowlanym był kamień. W tej budowli znajdują się jednak pozostałości murów romańskich. Kościół budowano w dwóch fazach.
W pierwszej fazie w połowie XV w. wybudowano nawę, a w końcu tegoż stulecia - prezbiterium. W XVII i XIX w. dokonano szeregu przeró
bek. W XVII i XVIII w. dobudowano dwie kruchty. Obecnie znajduje się w kościele osiem ołtarzy, przeważnie XVIII-wiecznych. Na zewnętrznej ścianie znajduje się tablica pamiątkowa odsłonięta 5 VIII 1989 r. ku czci poległych żołnierzy AK z Batalionu "Zagraj". Dwie wieże również należą do pozostałości romańskich. Podobieństwo kolegiaty do kościołów krakowskich wskazuje, że budowniczymi tej świątyni byli mistrzowie z królewskiego Krakowa. Dane dotyczące organizacji kapituły skalbmierskiej podał Jan Długosz w "Liber beneficiorum". Największe znaczenie wśród skalbmierskich duchownych miał prepozyt. W jego uposażeniu było 80 domów i 34 ogrody w mieście, łany kmiece w Zamościu, Kujawkach i Kwaszynie oraz opłaty od niektórych rzemieślników. Wiceprepozyt posiadał tylko jeden dom oraz dochody z handlu mięsem. Kolektorzy papiescy otaksowali ich dochody na 80 grzywien. Dla porównania - dochody prepozyta wiślickiego wynosiły 76 grzywien, a prepozyta kieleckiego - tylko 18 grzywien. Drugie miejsce pod względem uposażenia zajmował scholastyk, pozostałe kustosz i pię¬ciu kanoników. Kolegiata skalbmierska tak bogato uposażona, administrująca oprócz miasta - 26 wsiami, zajmowała ważne miejsce w diecezji krakowskiej. Urząd prepozyta skalbmierskiego był niejednokrotnie wstępem do dalszej kariery duchownego. Przykładem mogą być dalsze losy prepozytów: Grzegorza z Lubrańca h. Godziemba (zm. 1500), podkanclerzy koron¬ny w L 1437-1454, Macieja Drzewieckiego h. Ciołek (1467-1535), biskupa przemyskiego i kanclerza wielkiego koronnego w latach 1510-1513, Stanisława Kobyleńskiego, prorektora w 1488 i rektora Akademii Krakowskiej w 1489 r., Marcina Waleszyńskiego - rektora Uniwersytetu Krakowskiego w 1721 r., uprzednio kustosza skalbmierskiego. W 1819 r. kolegiata skalbmierska uległa likwidacji i stała się odtąd kościołem parafial¬nym, a także siedzibą dekanatu. Przy kolegiacie istniała szkoła, poświadczona przez źródła już w 1309 r. Stała ona na bardzo wysokim poziomie, stanowiła bowiem jak gdyby studium przygotowawcze do stu¬diów uniwersyteckich, czego potwierdzeniem było według źródeł XIV-wiecznych nauczanie teologii. Potwierdza to także duża liczba studentów Akademii Krakowskiej pochodzą¬cych ze Skalbmierza. Już w 1400 r., kiedy rozpoczęła działalność odnowiona Akademia - zanotowano ich pięciu. Zapewne był to wpływ Stanisława ze Skalbmierza, wybitnego prawnika, który jako pierwszy objął funkcję rektora odnowionej uczelni. W ciągu XV w. zanotowano 30 studentów pochodzących ze Skalbmierza, w XVI w. - 42. Dla porównania, z sąsiednich Działoszyc w XV w. zanotowano tylko trzech studentów, z Pińczowa w XVI w. - zaledwie jeden. Szkoła skalbmierska była również ośrodkiem produkcji ksiąg rękopiśmiennych. Zródła podają, że w 1481 r. uczniowie przepisywali księgi ks. Stanisławowi z Boszczynka (Bosz¬czyna). Szkoła posiadała także bogatą bibliotekę. Wraz z likwidacją w 1819 r. księgozbiór wywieziono do klasztoru w Hebdowie, stamtąd Wisłą do Warszawy, a stamtąd po jakimś czasie do Petersburga. Kościół w wiekach średnich zakładał także szpitale. Szpital istniał także w Skalbmierzu, na Zamościu nad rzeką Jakubówką. Przy szpitalu znajdował się kościół pw. Św. Ducha (od 1532 r.); była to budowla drewniana, konsekrowana. Z chwilą kasaty kolegiaty szpital prze¬szedł pod zarząd burmistrza, a w XIX w. uległ likwidacji. Ważną rolę w życiu Skalbmierza odgrywały bractwa. Na terenie miasta i parafii działały następujące bractwa: id 1605 r. Bractwo św. Anny, od 1610 r. Bractwo Literackie pw. NMP, od 1708 r. Bractwo Imienia Jezus i od 1773 r. Bractwo św. Trój cy. Ponadto działały bractwa - Męki Pańskiej i najliczniejsze - Różańca św. Dowodem wielkiego wpływu kościoła na życie miasta jest herb Skalbmierza, przedsta-wiający głowę św. Jana Chrzciciela na misie - patrona kolegiaty. W ostatnich dziesięcioleciach w kolegiacie w Skalbmierzu i wokół jej otoczenia doko¬nano wielu prac konserwatorskich i remontowych. W 2009 r. rozpoczęto prace konserwa¬torskie przy XVIII -wiecznych stallach, na co parafia pozyskała wkład finansowy z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i z Urzędu Marszałkowskiego w Kielcach. Prace zakończono w 2011 r. Parafia przez udział w Stowarzyszeniu Ars Sacra i dotacji z Urzędu Marszałkowskiego w Kielcach wykonała konserwację trzech bocznych ołtarzy: św. Jana Chrzciciela, św. Grzegorza i św. Barbary. Wykonano ocieplenie wełną mineralną sklepienia kolegiaty, wymieniono 300 m kw. cokołu kolegiaty z kamienia pińczowskiego. Z środków własnych wyremontowano kolumnę św. Dominika i chrzcielnicę z XVIIIw. W 2013 r. wykonywano prace geologiczne związane z posadowieniem kolegiaty i robotami przygotowawczymi do remontu posadzki. Od trzech lat trwają prace wieloetapowe w XVIII-wiecznej zakrystii. Wykonano ponadto konserwację dwudziestu obrazów i ołtarza Chrystusa Ukrzyżowanego oraz połowy kredensów i drewnianej boazerii w zakrystii. Prace powyższe są kontynuowane. Staraniem proboszcza ks. Mariana Fatygi i parafian uporządkowano otoczenie kolegiaty z chodnikami, klombami i odprowadzeniem wody deszczowej. W najbliższym czasie zaplanowano konserwowanie zakrystii i boazerii przy głównym ołtarzu oraz remont posadzki. Zapleczem duszpasterskim jest dom parafialny, zwany kawiarenką "Przystań" i sportowe otoczenie wokół plebanii z boiskami i miejscem na grilla. Planowana jest termomodernizacja i fotowoltaika oraz montaż pomp ciepła na plebanii.
Opracowano na podstawie
Książki "Skalbmierz 1217-2017";
autorstwa A.Bienias, S.M Przybyszewski;
Wydanie III uzupełnione i poprawione
