UM Skalbmierz - skalbmierz.eu

160 lat temu wybuchło powstanie styczniowe – największy w XIX wieku polski zryw narodowy. Miejscem starć zbrojnych stały się również okolice Skalbmierza.

W powstaniu styczniowym uczestniczyło ponad 200 tys. osób, które wzięły udział w ponad 1,2 tys. bitwach i potyczkach. Klęska powstania nie przekreśliła szans na odzyskanie wolności. Zaborcom nie udało się złamać ducha narodu. Powstanie styczniowe stało się dla następnych pokoleń bodźcem do dalszej walki o wolność, czego skutkiem było odzyskanie niepodległości po I wojnie światowej.

Skalbmierz, położony natenczas w bliskiej odległości od granic Królestwa Polskiego, był świadkiem starć oddziałów polskich wkraczających z Galicji. To tutaj 30 maja 1863 roku Zygmunt Chmieleński, prowadząc czterdziestoosobowy oddział kawalerii, stoczył zwycięską potyczkę z Kozakami. Następnie połączył się z oddziałem płk. Bończy.

Zygmunt Chmieleński, jest jednym z najwybitniejszych partyzantów powstania, był naczelnikiem wojennym województwa krakowskiego w 1863 roku i bratem Ignacego Chmieleńskiego, szefa Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego. Wśród żołnierzy Zygmunta Chmieleńskiego był Adam Chmielowski (Brat Albert), późniejszy święty Kościoła katolickiego, malarz i zakonnik.

Oficer z oddziału Zygmunta Chmieleńskiego, Jan Mazarski z Przecławki koło Pińczowa, tak opisywał przebieg potyczki pod Skalbmierzem:

„Przejechawszy przez Skalbmierz stanęliśmy na popas we dworze w Sielcu. Podczas tego przybiega młody ksiądz wikary ze Skalbmierza, zmęczony i zdyszany tak, że zaledwie zdołał wykrzyknąć: „Moskale!”, po czem padł jak bez duszy. W tej samej chwili Kozacy z gościńca poczęli już palić z janczarek do nas”.

Sytuację uratował Chmieleński szarżując w 12 osób Kozaków, którzy zaskoczeni natarciem uciekli do Skalbmierza. Chmieleński przy pierwszym domu wstrzymał pościg, słusznie przypuszczając, ze za miastem jest piechota. Oddział połączył się później z partią Bończy-Tomaszewskiego, który został pobity w Górach Pińczowskich 18 czerwca. Zygmunt Chmieleński (brat Ignacego) zaś walczył ze swym nowym oddziałem do grudnia 1863 roku, kiedy to rannego w bitwie pod Bodzechowem, Rosjanie wzięli do niewoli i stracili w Radomiu.

Inny zapis historyczny tego dnia: Skalbmierz – 30 maja 1863 r.

Pod koniec maja były kapitan artylerii rosyjskiej – Zygmunt Chmieleński – zorganizował w Krakowie około 40 osobowy oddział kawalerii, z którym przed świtem 30 maja przekroczył kordon graniczny. Oddział posuwał się szybko w głąb Królestwa, unikając spotkania z nieprzyjacielem. Niespodziewanie w okolicach miasteczka Skalbmierz doszło do starcia z patrolem kozackim, w sile kilkunastu koni. Konnica powstańcza z impetem uderzyła na nieprzyjaciela, którego w krótkim czasie pobiła i rozpędziła. Następnego dnia konnica Chmieleńskiego połączyła się z oddziałem żandarmerii narodowej Bończy (Kazimierza Błaszczyńskiego). Chmieleński wkrótce przekazał dowództwo swojego plutonu rotm. Rogalińskiemu, a sam udał się do Krakowa, by formować następny oddział.

Władysław Kopaczyński – Junosza, dowódca powstańczej żandarmerii w woj. krakowskim, tak wspomina pobyt swojego oddziału w Skalbmierzu:

„… od Chrobrza wymaszerowałem przez Drożejowice do Skalbmierza. Wszedłem do miasta w zwykłym porządku i sposobem ze śpiewaniem. Całe miasto naprzeciw nas wyległo. Wszedłem na Rynek. Żołnierze stali z dziarskimi minami. Nie kazałem schodzić z koni. Wysłałem oficera, aby magistrat odwiedził i burmistrza do mnie kazał przyprowadzić, dlaczego się sam nie melduje. Orły kazałem pozrzucać, ogłaszając, że rządu Moskwy już nie ma, tym bardziej kiedy my tu jesteśmy. Koniecznie i usilnie obywatele prosili, aby im pozwolić uraczyć żołnierzy. Pozwoliłem tylko po szklance wina dać każdemu, dziękując za wszystko i tłumacząc się, że czasu nie ma. Pomaszerowałem za Skalbmierz…”.

Do kolejnej potyczki doszło 2 września 1863 roku pod Drożejowicami. Oddział kawalerii powstańczej (żandarmerii konnej) Władysława Sokołowskiego – Iskry, zorganizowany koło Nagłowic, a dowodzony przez Alfreda Bogusza, w starciu z Rosjanami stracił 50 ludzi i zmuszony został do ucieczki.

Kilka lat później, w 1869 postanowieniem cara za udział Polaków w zrywie 34 miastom w guberni kieleckiej odebrano prawa miejskie, zamieniając je na osady. Wśród nich był również Skalbmierz. Niektórzy historycy uważają jednak, że utrata praw miejskich przez 336 polskich miast niekoniecznie była spowodowane wyłącznie udziałem mieszkańców w powstaniu. Już w latach 40. XIX wieku, a więc długo przed wybuchem powstania, przedstawiono plan reformy, która zakładała likwidację miast, które nie miały charakteru miejskiego. W okresie powstania styczniowego liczba ludności Skalbmierza wynosiła około 700 osób. W 1883 w osadzie zamieszkiwało już 1052 osoby. W latach 1868-1873 w Skalbmierzu było 55 domów drewnianych i 13 murowanych. Podobnie jak i inne miejscowości guberni Skalbmierz II połowy XIX wieku był zaniedbany i biedny. Składał się jedynie z rynku otoczonego kilkunastoma domami. Mieszkańcy nadal zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Najważniejszym elementem życia ludności były czwartkowe jarmarki, na które zjeżdżali mieszkańcy okolicznych wiosek, a także kupcy z odległego Zagłębia. Rynek przeistaczał się wówczas w plac bazarowy na którym zbierała się okoliczna ludność aby spieniężyć swe produkty lub kupić potrzebne, oferowane przez przybywających na jarmarki kupców. Jarmarki zaliczane były do najbogatszych w okolicy. Warto również podkreślić, że proboszczem skalbmierskiej parafii przez 16 lat był ks. Wincenty Gasiński, który aktywnie brał udział w powstańczych manifestacjach.

Urodził się 29 marca 1829 roku w Proszowicach, pochodził ze starej rodziny mieszczańskiej. Edukację zdobywał w szkołach kieleckich (1844-1848). Święcenia kapłańskie przyjął dnia 26 czerwca 1853 r. w Sandomierzu. Był wikariuszem w: Książu Wielkim, Sączowej i parafii Irządze.

W czasie powstania styczniowego (1863 r.), zarządzał parafią Pińczów. Lecz został formalnie pozbawiony probostwa, za aktywny udział w patriotycznych manifestacjach. I za współpracę z władzami powstania narodowego. Tak został opisany przez władze zaborcze: [...] pod względem politycznym w stosunku do rządu sprawował się ujemnie. Brał udział w manifestacjach i ujawnił wyraźną niechęć do rządowych władz legalnych [...]. Więziony był wraz z proszowickim proboszczem, księdzem Bronisławem Mieszkowskim. Dzięki wsparciu margrabiego Aleksandra Wielopolskiego ks. Gasiński został proboszczem w Skalbmierzu.

Biskup kielecki pisał o naszym rodaku w dniu 13 sierpnia 1866 r: [...] X. Wincenty Gasiński, były administrator kościoła parafialnego w Pińczowie a obecnie wikariusz przy kościele parafialnym w Chrobrzu na skutek reskryptu JW dyrektora głównego prezydium w administracyi rządowej spraw wewnętrznych 9 listopada 1864 z powodu niekorzystnej o nim opinii pod względem politycznym usuniętym został z administracyi probostwa w Pińczowie i przeniesiony na posadę wikaryusza na której dotąd zostaje [...].

Po czterech latach, w 1867 władze rosyjskie, przydzielają mu stanowisko proboszcza w parafii Chroberz, był nim do 1873 roku. Później osiada na stałe jako proboszcz w Skalbmierzu i jest nim aż do śmierci. Zmarł w Skalbmierzu 25 listopada 1889 roku i został pochowany na tutejszym cmentarzu parafialnym. W 2020 roku Stowarzyszenie Dla Skalbmierza odnowiło grób ks. Gasińskiego dzięki zbiórce zorganizowanej podczas I Skalbmierskiej Kwesty na Rzecz Ratowania Cmentarnych Zabytków i Nagrobków. Skalbmierz odzyskał prawa miejskie 31 marca 1927 roku. Warto również przypomnieć, że na skwerze Stanisława ze Skalbmierza znajduje się Pomnik Niepodległości, poświęcony również powstańcom styczniowym. Pomnik w formie kolumny z granitową tablicą i napisem na niej: Pamięci / Oswobodzenia Wolą Boga / I Połączenia w Dawną Całość / Rozdartej Przez Wrogów / Ojczyzny / 1772 – 1918.

Na ścianie obelisku znajduje się dodatkowa granitowa płyta z informacją: Pomnik Postawiono w 1928 r. / zrekonstruowano w 1984 – 1986 r. / Przy Poparciu Społeczeństwa M. Skalbmierza.

U podstawy pomnika położona została ukośnie tablica granitowa z napisem: Nieznanemu / Żołnierzowi / Społeczeństwo.

Więcej o powstaniu styczniowym mogą się Państwo dowiedzieć zaglądając na stronę:https://powstanie1863-64.pl/

Źródła: http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=s07... ; A. Bienias, S. M. Przybyszewski „Skalbmierz. 800 lat na kartach historii – 1217-2017”.